Muzeum Żydowskie
Muzeum Żydowskie we Wrocławiu działało zaledwie przez kilka lat, jednak było bardzo istotną przedwojenną instytucją w skali miasta i regionu. Celem muzeum była prezentacja kulturowego, intelektualnego i materialnego dorobku śląskich Żydów, którzy poprzez kolekcje artefaktów – począwszy od judaików i synagogaliów, przez archiwa, fotografie i dokumenty aż po dzieła sztuki – zaczęli określać swoją tożsamość i historię. Warto podkreślić, że była to także ważna instytucja dla nieżydowskich mieszkańców miasta, ponieważ wzbogacała ofertę kulturalną Wrocławia, który szybko się rozwijał i aspirował do konkurencji z innymi dużymi i nowoczesnymi niemieckimi metropoliami.
Prezentowanie sztuki żydowskiej służyło także umocnieniu poczucia tożsamości wrocławskich Żydów, szczególnie w odpowiedzi na nasilające się postawy nacjonalistyczne, oraz zapoznaniu z nią szerokiego grona odbiorców. Muzeum inicjowało także organizację spotkań i wydarzeń kulturalnych, jednoczyło środowisko artystyczne oraz służyło nawiązywaniu współpracy z innymi podobnymi placówkami w kraju. Działalność na tym polu stanowiła też dowód na to, że życie żydowskie powoli przestawało toczyć się wokół synagog i wydarzeń religijnych, a skupiało na świeckiej i mieszczańskiej aktywności. Bez wątpienia było też wyrazem ambicji niemałej przecież społeczności, która odczuwała potrzebę pokazania swojej odrębności, posługując się uniwersalnym językiem sztuki.
Inauguracja muzeum odbyła się w 1929 roku, a pierwsza wystawa, zorganizowana z wielkim rozmachem, opowiadała o Żydach w historii Śląska od 1050 do 1850 roku. Eksponaty pochodziły ze śląskich synagog, zbiorów prywatnych oraz instytucji i archiwów, a prezentowane były w Śląskim Muzeum Sztuk Pięknych. Rok wcześniej powstało Towarzystwo Muzeum Żydowskiego, które było formalną podstawą utworzenia instytucji. Jednym z kuratorów i opiekunów merytorycznych był historyk i architekt Alfred Grotte, wybitny znawca kultury i zabytków żydowskich. Funkcję prezesa zarządu pełnił kolekcjoner i mecenas sztuki Max Silberberg. W działanie i rozwój tej instytucji była zaangażowana duża część wrocławskiej społeczności żydowskiej. Także zbiory Żydowskiego Seminarium Teologicznego okazały się niezwykle istotne w tworzeniu kolekcji muzealnej – szkoła przekazała swoje cenne manuskrypty oraz tradycyjne przedmioty religijne.
Jednak po dojściu nazistów do władzy Żydom zabroniono organizować wystawy w Śląskim Muzeum Sztuk Pięknych, dlatego na nową siedzibę obrano należącą do gminy kamienicę przy obecnej ulicy Grabiszyńskiej 61–65. Celem hitlerowców była nie tylko aryzacja i przejęcie majątków, ale też całkowite zlikwidowanie dziedzictwa kulturowego i intelektualnego Żydów. Błyskawicznie nasilające się ruchy antysemickie, prześladowania oraz konfiskata mienia stopniowo uniemożliwiały funkcjonowanie instytucji. Muzeum organizowało coraz rzadsze wydarzenia w budynku sierocińca przy obecnej ulicy Grabiszyńskiej, do czasu, gdy w 1938 roku hitlerowcy ostatecznie instytucję zamknęli, a zbiory skonfiskowali. Niewielką ich część można dziś odnaleźć w prywatnych kolekcjach oraz instytucjach na całym świecie.
Świecznik hawdalowy z wystawy Muzeum Żydowskiego we Wrocławiu, fotografia pochodzi ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma
Malarstwo
Na artystycznej scenie Wrocławia wyróżniali się artyści żydowskiego pochodzenia. W tym gronie niezwykle znani byli m.in. Heinrich Tischler i Clara Sachs, których dzieła doceniano nie tylko na Śląsku. W gronie najznamienitszych twórców związanych z Wrocławiem byli także Eugen Spiro, Isidor Ascheim, Ludwig Meidner czy Paula Grünfeld. Także liczni koneserzy sztuki – zarówno prywatni, jak i ci zgromadzeni wokół Muzeum Żydowskiego – otaczali wsparciem lokalnych artystów.
Clara Sachs pochodziła z niezwykle zamożnej rodziny, w której ceniono sztukę. Malarstwa uczyła się głównie prywatnie, w tym od znanych artystów, m.in. od Eugena Spiro. W twórczości malarki wyróżniały się pejzaże, artystka pozostawała bowiem pod widocznym wpływem zarówno malarstwa niemieckiego, jak i francuskiego impresjonizmu. Szybko zyskała rozgłos, nie tylko ze względu na swoje prace, lecz także dlatego, że aktywnie działała w środowisku wrocławskiej kultury, należała też do Związku Artystek Śląskich. Clara Sachs jest pochowana w rodzinnym grobowcu na Starym Cmentarzu Żydowskim przy ul. Ślężnej.
Jednym z najbardziej cenionych artystów związanych z Wrocławiem był urodzony w Gnieźnie Siegfried Laboschin. Oprócz działalności artystycznej malarz prowadził szkołę plastyczną oraz był krytykiem sztuki i redaktorem w dzienniku „Breslauer Zeitung”. Jego twórczość była nierozerwalnie związana z Wrocławiem – tworzył on m.in. grafiki przedstawiające dzielnicę żydowską, był także twórcą akwafort obrazujących najbardziej rozpoznawalne wrocławskie miejsca i budowle. W jego sztuce odnajdziemy też tematy związane z tradycyjnym judaizmem, pokazujące choćby modlących się ortodoksyjnych Żydów.
Heinrich Tischler był ekspresjonistą, tworzył grafiki, litografie i drzeworyty. Jego wszechstronna twórczość szybko zyskała uznanie w Niemczech, a o jego dzieła zabiegały instytucje oraz marszandzi. Projektował m.in. wnętrza w Nowej Synagodze oraz w Domu Handlowym Rudolfa Petersdorffa. Co ważne, w jego obrazach widoczne są inspiracje judaizmem, tradycją żydowską i jidyszkajtem, malował też mroczne sceny pogromów wschodnioeuropejskich Żydów. Po dojściu nazistów do władzy nie mógł już wystawiać swojej sztuki, zarabiał więc na życie jako nauczyciel w żydowskiej szkole. W 1938 roku trafił do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, z którego został zwolniony, ale w wyniku doznanych obrażeń i wycieńczenia organizmu zmarł po powrocie do Wrocławia. Heinrich Tischler jest pochowany na Nowym Cmentarzu Żydowskim przy ul. Lotniczej.
Clara Sachs, Kwiaty, obraz pochodzi ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Siegfried Laboschin, Poranna modlitwa II, grafika pochodzi ze zbiorów Leo Baeck Institute